(oprac. prof. Michał Lis)

Początki Stowarzyszenia

Swoimi korzeniami stowarzyszenie naukowe Instytut Śląski sięga roku 1933, kiedy to krakowskie środowisko naukowe z sekretarzem generalnym Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) prof. dr Stanisławem Kutrzebą i wojewodą śląskim – uczniem Kutrzeby – drem Michałem Grażyńskim podjęli inicjatywę zintensyfikowania gruntownych badań nad przeszłością Śląska oraz jego społeczeństwem, którą miał realizować Komitet Wydawnictw PAU. Ponieważ Komitet miał te gruntowne badania naukowe prowadzić, zaistniała potrzeba popularyzowania ich wyników oraz rozpoznawania aktualnych potrzeb badawczych. Dla realizacji tych zadań powołano 29 XI 1933 r. w Katowicach naukowe stowarzyszenie INSTYTUT ŚLĄSKI. Jego władzą było Walne Zebranie członków, które na pierwszym posiedzeniu 28 II 1934 r. wybrało Zarząd, którego pierwszym przewodniczącym został wicepremier inż. Eugeniusz Kwiatkowski. O pokładanych w Stowarzyszeniu Instytut Śląski nadziejach najlepiej świadczy skład pierwszego kuratorium, które tworzyli – wojewoda Grażyński, marszałek Sejmu Śląskiego Konstanty Wolny i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego i jednocześnie sekretarz generalny PAU – prof. Kutrzeba.

Oczekiwania wojewody Grażyńskiego ilustruje jego opinia z 1934 r., w której stwierdzał: „Plan swej działalności ustala Instytut zależnie od stwierdzonych potrzeb naukowych pod kątem interesów państwowych. W podobny sposób postępują podobnego typu instytucje niemieckie(…). Jest to program tzw. przez Niemców stosowanej nauki (angewandte Wissenschaft), uwzględniającej te problemy, które wymagają z różnych praktycznych względów naukowego zbadania. Program ten nie przewiduje specjalnej tendencji przy opracowywaniu danych zagadnień gdzie musi być stosowana ściśle metoda naukowa, lecz jedynie stosowanie specjalnego doboru tematów, które wymagają naukowego zbadania i ogłoszenia drukiem”.

Przyjęcie roku 1934 jako początek działalności wynika z powołania w połowie maja t.r. dra Romana Lutmana na stanowisko dyrektora Instytutu, stanowiącego biuro bieżącego koordynowania działalności, w którym w pierwszym roku zatrudnionych było 6 pracowników – poza dyrektorem i kierownikiem biura, dwóch pracowników naukowych, asystent (pełniący obowiązki korektora) i woźny. Działalność Instytutu obejmowała publikowanie w krótkich rozprawkach monograficznych, przeznaczonych przede wszystkim dla prasy jako pomoc w popularyzowaniu tematyki śląskiej. Taki styl pracy przeniósł do Katowic dr Lutman z Instytutu Bałtyckiego w Toruniu, w którym od marca 1931 r. był zastępcą dyrektora i kierownikiem działu informacji.

W pierwszym okresie działalności Stowarzyszenia jako zadanie najważniejsze uznano ustalenie stanu i potrzeb naukowych oraz „budzenie zainteresowań zagadnieniami śląskimi”. Do napaści w 1939 r. Niemiec na Polskę Stowarzyszenie Instytut Śląski opublikowało 98 książek (w seriach wydawniczych – Biblioteka Pisarzy Śląskich; Pamiętnik Instytutu Śląskiego; Polski Śląsk; Śląsk. Ziemia i Ludzie; Zagadnienia Gospodarcze Śląska; Zagadnienia Społeczne Śląska), trzy serie komunikatów, firmowało dwa periodyki („Zaranie Śląskie” i Wykaz Literatury Bieżącej o Sląsku”. Jedną z ostatnich pozycji książkowych była rozpoczynająca ósmą serię wydawniczą Zagadnienia Administracyjne Śląska, wydana w 1939 r. rozprawa Józefa Kokota pt. Zakres działania województwa śląskiego jako jednostki samorządu terytorialnego.

Jako podstawowe zadanie władze Stowarzyszenia uznawały popularyzację wiedzy o Śląsku, czemu – poza wydawnictwami – służyły wszelkie formy otwartych spotkań naukowych, głównie odczytowych. Od 1938 r. w siedzibie Instytutu odbywały się one
w ramach „Piątków Instytutu Śląskiego”.

Członkami i współpracownikami Stowarzyszenia w połowie 1939 r. było 305 osób
(ze Śląska 132, z Krakowa – 54, z Warszawy – 33, Poznania – 28, Lwowa – 12 oraz 18
z zagranicy).

Wojnę Stowarzyszenie przetrwało jako tajny Instytut Śląski w Warszawie, w którym aktywność członków od roku 1942 prowadzona była poza stolicą także w Krakowie i Lwowie.

Po wojnie Stowarzyszenie kontynuowało swoją misję, wznawiając już w styczniu 1945 r. działalność pod opieką Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. W połowie lutego dr Lutman powrócił do wyzwolonych spod okupacji Katowic, i rozpoczął realizować wcześniejsze formy organizacyjne na podstawie przedwojennego statutu. W nowych warunkach ustrojowych 5-osobowe Kuratorium tworzyli wojewoda śląski (śląsko-dąbrowski) gen. Aleksander Zawadzki, prezes PAU prof. Stanisław Kutrzeba, a po jego śmierci
w styczniu 1946 r. prof. dr Kazimierz Nitsch, przewodniczący Wojewódzkiej Rady Narodowej (WRN) Karol Tkocz, przewodniczący Zarządu Instytutu – prof. inż. Władysław Kuczewski (rektor Politechniki Śląskiej) oraz dyrektor Instytutu Lutman.

Oficjalne rozpoczęcie aktywności badawczej ogłoszono 16 czerwca 1945 r. Dyrektor dr Lutman, uwzględniając poszerzenie granic Polski aż po Nysę Łużycką, u progu nowych warunków ustrojowych pisał: „Chcemy Śląsk poznawać i rozumieć jego problemy. Ale na tym się nie ograniczamy. Chcemy czegoś więcej. Chcemy nauczyć nasze społeczeństwo kochać Śląsk nie tylko dla jego piękności i znaczenia dla naszego państwa, ale przede wszystkim dla jego ludu, którego dola była tragiczna w ciągu całego okresu jego dziejów.
A Śląsk można pokochać, jeśli się go pozna, zrozumie i z nim zżyje”.

Kontynuując statutowe zadania, Stowarzyszenie kierowało swoje zainteresowania naukowe i popularyzatorskie w trzech kierunkach: organizacji badań śląskoznawczych; akcji wydawniczej – w 8 seriach, tym razem odpowiadających nowym zapotrzebowaniom (Pamiętnik Instytutu Śląskiego; „Polski Śląsk”; Zagadnienia gospodarcze Śląska; Zagadnienia społeczne Śląska; Biblioteka pisarzy śląskich; Biblioteka słowiańska; Współcześni pisarze śląscy oraz Biblioteka „Zarania Śląskiego”).

Od początku powojennego istnienia kierownictwo Stowarzyszenia zaczęło poszerzać zakres swojej działalności na cały Śląsk. We wrześniu 1945 r. utworzyło oddział we Wrocławiu a w 1947 r. – w porozumieniu z Towarzystwem Miłośników Ziemi Kłodzkiej powołany został oddział w Kłodzku, a w 1948 r. – w Wałbrzychu. W marcu 1946 r. Instytut przejął liczący ponad 100 tys. woluminów księgozbiór Schaffgotschów w Cieplicach, tworząc Bibliotekę im. J.S. Bandtkiego.

Likwidacja i reaktywowanie Instytutu

Wraz z pogłębiającą się stalinizacją życia w Polsce, która w nauce przejawiała się centralizacją oraz zaostrzającą się cenzurą polityczną, działalność Stowarzyszenia Instytutu Śląskiego i jego naukowych agend najpierw poddana została przez władze ograniczeniom, a następnie – co nastąpiło na początku 1953 r. Instytut Śląski został zlikwidowany

Idea powołania w Opolu Instytutu Śląskiego zrodziła się warunkach odchodzenia Polski od systemu stalinowskiego, czego symbolem w kraju stały się wydarzenia
z października 1956 r. Zwerbalizowano ją w postaci uchwały podczas zwołanego na 22 XII 1956 r. zebrania Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Jej urzeczywistnienie zapewniło poparcie miejscowych elit społecznych i politycznych oraz wrocławskiego środowiska naukowego ale także Polskiej Akademii Nauk. Skutkiem tych poczynań było zwołanie 9 maja 1957 r. w Opolu zebrania członków założycieli, podczas którego powołano Instytut Śląski w Opolu jako stowarzyszenie zarejestrowane o ograniczonej liczbie do 150 członków rekrutowanych spośród zajmujących się problematyką śląską pracowników naukowych oraz działaczy społecznych.

Nowy Instytut Śląski z siedzibą w Opolu – w odróżnieniu od dawnego, zajmującego się przede wszystkim organizacją prac naukowych i ich popularyzacją – na czoło swojej działalności od początku wysunął samodzielne prowadzenie prac badawczych.
W uchwalonym 9 V 1957 r. statucie zapisano, iż „Celem działalności Instytutu jest prowadzenie i popieranie badań naukowych w zakresie problematyki związanej ze Śląskiem, oraz szerzenie wiedzy o Śląsku zgodnie z potrzebami polityki państwowej, rozwoju gospodarki socjalistycznej i kultury narodowej”.

Władzami opolskiego Stowarzyszenia Instytut Śląski były – podobnie jak poprzednio – Walne Zebranie i wybrany przez nie Dyrektor. Zamiast kuratorium – naczelnym organem zarządzającym stała się Rada Naukowa oraz Komisja rewizyjna, mająca badać rachunkowość i gospodarkę finansową Instytutu oraz przedstawianie Walnemu Zebraniu wniosku o udzielenie Radzie Naukowej absolutorium.

W praktyce w pierwszym okresie – podobnie jak przed wojną, Stowarzyszenie planowało i koordynowało prace badawcze i dokumentacyjne w sekcjach odpowiadających dyscyplinom naukowym, przywiązując dużą wagę do zdobywania współpracowników
w ośrodkach naukowych z kraju i zagranicy, a także w regionie. Wkrótce rozpoczęto tworzenie własnych zespołów etatowych pracowników mających realizować statutowe zadania. Popularyzacji wiedzy o Śląsku służyły publikacje wyników badań, konferencje naukowe oraz akcje odczytowe. Wspólnie z Towarzystwem Rozwoju Ziem Zachodnich Instytut zainicjował tworzenie w miastach powiatowych ośrodków miłośników regionu.

Przejmowanie coraz większej części zadań przez etatowych pracowników Instytutu umożliwiła uchwała Rady Ministrów z 5 grudnia 1962 r. rozciągająca przepisy ustawy
o instytutach naukowo-badawczych na Instytut Śląski w Opolu.

Stało się to podstawą zmiany przez Walne Zebranie członków Stowarzyszenia w dniu 28 lutego 1963 r. statutu Instytutu, w którego rozdziale I – „Nazwa, charakter i siedziba organizacji” w art. 4 znalazł się zapis: „Instytut Śląski prowadzi Instytut naukowo-badawczy pod nazwą: Instytut Śląski w Opolu – Instytut Naukowo-Badawczy”, oraz w art. 9 – „Instytut Śląski realizuje swoje zadania poprzez swój Instytut Naukowo-Badawczy”. W rozdz. V uściślono: „Organizację pracy naukowej Instytutu Naukowo-Badawczego określa regulamin nadany przez Dyrektora po zasięgnięciu opinii Rady Naukowej” a w rozdziale VI – „Dochody-Majątek-Zobowiązania” w art. 58 wpisano: „Instytut Śląski jest finansowany przez Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu”.

W zmienionym rozdz. IV pt. „Organa Instytutu Śląskiego” przywrócono instytucję Kuratorium, do którego kompetencji należał ogólny zarząd majątkiem i finansami, nadzór nad działalnością Stowarzyszenia i prowadzonej przezeń placówki naukowo-badawczej, występowanie z wnioskiem do władz PAN w sprawie powołania dyrektora oraz Rady Naukowej Instytutu Naukowo-Badawczego.

Rada Naukowa stała się od tej pory organem doradczym i opiniodawczym Instytutu Śląskiego Instytutu Naukowo-Badawczego.

Statut uchwalony w 1988 r. normował relacje Stowarzyszenia z prowadzonym przez nie instytutem naukowo-badawczym pod nazwą Instytut Śląski Instytut Naukowo-Badawczy w Opolu. Precyzował to rozdział VII pt. Instytut Naukowo-Badawczy, w art. 54, stwierdzając, iż: „realizuje zadania Instytutu Śląskiego określone:

1) statutem Instytutu Śląskiego,
2) uchwałami uprawnionych organów Instytutu Śląskiego,
3) przez terenowe organy władzy i administracji państwowej szczebla wojewódzkiego w ramach zakreślonych im kompetencji,
4) przez uprawnione organy Polskiej Akademii Nauk w ramach sprawowanego nadzoru,
5) obowiązującymi przepisami prawnymi”.

Artykuł 57 określał: „Organami Instytutu Naukowo-Badawczego są dyrektor i Rada Naukowa”.

Po przemianach ustrojowych

Stan ten uległ zmianie w 1991 r., kiedy placówka naukowo-badawcza uzyskała status instytutu państwowego, co znalazło się w nowej nazwie PAŃSTWOWY INSTYTUT NAUKOWY – INSTYTUT ŚLĄSKI W OPOLU.

Stowarzyszenie naukowe INSTYTUT ŚLĄSKI odtąd stało się oddzielnym podmiotem, stowarzyszeniem zarejestrowanym i posiadającym osobowość prawną. Jego zadania określa statut uchwalony w 1991 r., zgodnie z którym swoje cele realizuje poprzez:

„1. Współdziałanie z Państwowym Instytutem Naukowym – Instytutem Śląskim na zasadach, które umożliwią stowarzyszeniu uczestnictwo w kształtowaniu programu naukowego i wydawniczego placówki, a także udział w ocenie jego realizacji,
2. współpracę z regionalnymi instytucjami naukowymi, kulturalnymi, oświatowymi
i społecznymi w zakresie podstawowych celów i zadań stowarzyszenia,
3. podejmowanie działań zmierzających do pozyskania wsparcia organizacyjnego
i finansowego w celu inicjowania przedsięwzięć badawczych, wydawniczych, kształceniowych i popularyzatorskich,
4. powołanie fundacji stowarzyszenia,
5. rozwijanie współpracy z placówkami krajowymi i zagranicznymi,
6. organizowanie konferencji, wykładów, odczytów, wystaw i innych form spełniających funkcje informacyjne, kształceniowe i popularyzatorskie,
7. prowadzenie działalności informacyjnej o Śląsku na użytek kraju i zagranicy”.

W roku 2006 stowarzyszenie naukowe Instytut Śląski uzyskało status INSTYTUCJI POŻYTKU PUBLICZNEGO).

Prezesi Kuratorium Stowarzyszenia Instytut Śląski

1963- 1972 – Józef Buziński, przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej
w Opolu
1972- 1973 – mgr Zdzisław Piętka, przewodniczący PWRN w Opolu
1973- 1981 – dr Józef Gruszka, sekretarz KW PZPR w Opolu
1981- 1984 – doc. dr Zbigniew Mikołajewicz, wojewoda opolski
1984- 1989 – dr inż. Kazimierz Dzierżan, wojewoda opolski
1989- 2000 – mgr Jan Goczoł
2000- 2003 – doc. dr hab. Bogdan Cimała
2003-2006 – doc. dr hab. Wiesław Drobek
2006 – i nadal – prof. dr hab. Krystian Heffner

Kalendarium

1934 1 V – rozpoczęcie działalności otwartego Stowarzyszenia Instytut Śląski w Katowicach;
1942-1944 – tajna działalność w warunkach okupacji niemieckiej, Warszawa, Kraków, Lwów;
1945 styczeń – wznowienie działalności w Krakowie;
luty – powrót do Katowic;
wrzesień – powołanie oddziału we Wrocławiu;
1946 marzec – przejęcie księgozbioru Schaffgotschów w Cieplicach, utworzenie Biblioteki im. J.S. Bandtkiego;
1947 – utworzenie (w porozumieniu z Towarzystwem Miłośników Ziemi Kłodzkiej) Oddziału w Kłodzku;
1948 – powołanie oddziału w Wałbrzychu;
– czerwiec – połączenie Instytutu Śląskiego z Instytutem Zachodnim w Poznaniu (pod nazwą: Instytut Śląski. Oddział Instytutu Zachodniego. Dyrektorzy: – do 31 XII 1949 dr R. Lutman; 1 I 1950 – 23 II 1953 prof. dr Seweryn Wysłouch).
1948 – czerwiec – Instytut Śląski w Katowicach przekształcono w oddział katowicki Instytutu Zachodniego pod kierownictwem dra Kazimierza Popiołka;
1949 – oddział katowicki włączony do Śląsko-dąbrowskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (S-dTPN).
1950 – włączenie S-dTPN do Towarzystwa Wiedzy Powszechnej (TWP). Była to faktycznie likwidacja Instytutu Śląskiego w Katowicach.
1953 – luty likwidacja oddziału wrocławskiego Instytutu Śląskiego.

Nowy rozdział: INSTYTUT ŚLĄSKI w Opolu
1956 – 22 XII – Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk podejmuje uchwałę o powołaniu do życia Instytutu Śląskiego w Opolu.
1957 – 9 V – Zebrania organizacyjne członków założycieli Stowarzyszenia Instytut Śląski
w Opolu.
1963 – przywrócenie w Stowarzyszeniu Instytut Śląski tradycyjnego organu – Kuratorium
1991 – wyodrębnienie się placówki naukowo-badawczej jako Państwowego Instytutu Naukowego – Instytutu Śląskiego w Opolu.
2006 – Stowarzyszenie naukowe Instytut Śląski w Opolu uzyskuje status instytucji pożytku publicznego (KRS 0000053505).

Literatura

– F. Hawranek, B. Reiner (red.), Instytut Śląski w Opolu 1957-1982, Opole 1982;
– K. Heffner (red.) Instytut Śląski 1934-1994, Opole 1994;
– J. Kokot, Instytut Śląski Instytut Naukowo-Badawczy (1957-1972), Opole 1972;